یکی از مسایلی که مهندسین در تمامی صنایع با آن به نحوی سرو کار پیدا خواهند نمود و جزو مباحث پایه بوده، درک کامل تفاوت بین لوله و تیوب می باشد. در این مبحث سعی شده تا تفاوت های بین لوله و تیوب با جزئیات کامل و ذکر مثال مورد بررسی قرار گیرد. این مقاله توسط آقای مهندس ابراهیم خیر، مهندس بازرسی فنی شرکت نفت فلات قاره ایران (منطقه بهرگان) تهیه و تنظیم شده است.
لوله چیست ؟
لوله ظرفی با مقطع دایره ای توخالی ( دارای قطر، ضخامت و طول مشخص ) که برای جابجایی و انتقال سیالات به کار می رود. و از جنس های متفاوتی می تواند ساخته شود. فولادی، بتنی، فایبر گلاس و… .
لوله ها نیز از نظر ساخت به دو دوسته لوله های درزدار و لوله های بدون درز تقسیم بندی می شوند. نمونه لوله های رایج عبارتند از:
ASTM A53 |
Specification for Pipe, Steel, Black and Hot-Dipped, Zinc-Coated, Welded and Seamless |
ASTM A106 |
Specification for Seamless Carbon Steel Pipe for High-Temperature Service |
ASTM A333 |
Specification for Seamless and Welded Steel Pipe for Low-Temperature Service |
۱- لوله های بدون درز Seamless Pipe
این لوله ها با استفاده از شمش های با مقطع توپر و دایره ای و با نیروی حرارت و کشش توسط غلطک تولید می شوند. لوله های بدون درز معمولا تا قطر ۱۶ اینج ساخته می شوند.
۲- لوله های درز دار Welded Pipe
جهت ساخت اینگونه لوله ها از ورق فولادی و جوشکاری استفاده می شود. لوله های درزدار معمولا به دو روش جوشکاری زیر پودری (SAW ) و جوشکاری مقاومت الکتریکی ( ERW ) تولید می شوند. لوله های درزدار از نظر درز به ۲ نوع تقسیم می شوند:
لوله های درز مستقیم Straight Seam Pipe
لوله های درز مارپیچی Spiral Seam Pipe
مشخصات ابعادی لوله ها
- قطر اسمی لوله NPS Nominal Pipe Size
- قطر داخلی لوله ID Internal Diameter
- قطر خارجی لوله OD Outside Diameter
- کلاسه ضخامت لوله SCHEDULE یا (SCH)
- ضخامت t یا wall Thickness
- طول L یا Length
- آرایش سر لوله End Preparation
مفاهیم ID,OD, NPS برای لوله ها
- قانون اول:لوله ها دارای OD مشخصی می باشند هر چند که ضخامت آنها متفاوت باشد. یک لوله با قطر اسمی ثابت برای ضخامت های متفاوت، قطر خارجی آن یکسان است. به عنوان مثال قطر خارجی ( OD ) لوله ای ۸ اینچ با Sch 40 , Sch 60 ,…. یکسان بوده و برابر ۸٫۶۲۵ inch می باشد.
- قانون دوم : تا سایز ۱۲ >=NPS ، قطر اسمی ( NPS ) و قطر خارجی ( OD ) لوله ها یکسان نمی باشند و قطر خارجی بیشتر از قطر اسمی ( OD>NPS ) است. به عنوان مثال لوله ای با قطر اسمی ۱۰ اینچ ، OD آن برابر ۱۰٫۷۵۰ اینچ می باشد.
- قانون سوم : از سایز ۱۴ اینچ به بعد( NPS≥ ۱۴ ) قطر خارجی لولهOD با قطر اسمی NPSیکسان است.
تقسیم بندی لوله ها از نظر استقامت فشاری
الف: روش وزنی: این روش قدیمی ترین روش می باشد.برای هر لوله با قطر اسمی مشخص، وزن مشخصی را بصورت استاندارد شده(STD) قرارداد نموده اند. لوله هایی را که یک برابر قوی شده باشد با نام XS و لوله ای را که دو برابر قوی شده باشد را XXS می نامند. این روش مورد تائید ASME و ASTM می باشد. در ادامه مفصلا در این زمینه بحث خواهد شد.
ب: روش برنامه ای :در این روش از حاصل تقسیم ۱۰۰۰ برابر فشار کاری لوله بر تنش مجاز آن استفاده می شود. عدد حاصل را گرد نموده و با نامSchedule Number می شناسند.این روش مورد تائید ANSI میباشد.
ج:روش کدینگ: در این روش ابتدا استاندارد معرفی شده و سپس گرید لوله بر اساس حداکثر تنش نقطه تسلیم معرفی می شود.براین اساس لوله ها را با گریدهای A,B,X42,X46,X52,X56,X60,X65,X70,U89,U100 مشخص می نمایند.مثال: لوله ای با مشخصات API – ۵LS – X60 لوله ای است که بصورت اسپیرال ساخته شده و مقاومت تنش تسلیم آن ۶۰۰۰۰PSI می باشد.
کلاسه ضخامت لوله ( Schedule No )
- کلاسه ضخامت لوله به منظور سهولت در تجارت لوله ها به کار میرود. مثلا به جای اینکه بگوییم لوله ۱۰ اینج ضخامت ۹٫۲۷mm بیان می شود لوله ۱۰ اینچ Sch 40
فرمول سرانگشتی محاسبه Sch No:
A=(3+ID)/WT
- A عدد مفروض
- IDقطر داخلی
- WT ضخامت
حال کلاسه ضخامت (Sch ) را بر اساس عدد A و جدول زیر بدست می آوریم.
Sch No |
A Number Range |
Sch 30 |
۴۰~۵۰ |
Sch 40 |
۲۹~۳۹ |
Sch 60 |
۲۵~۲۹ |
Sch 80 |
۲۰~۲۳ |
Sch 100 |
۱۶~۱۸ |
Sch 120 |
۱۳~۱۵ |
Sch 140 |
۱۱~۱۳ |
Sch 160 |
۹~۱۱ |
نکات کلیدی در مورد Sch No
- قانون اول : برای یک لوله با قطر ثابت، هر چه Sch No افزایش پیدا کند ضخامت هم زیاد می شود. مثال:
- ۸ inch Sch 30 t=7.04 mm
- ۸ inch Sch 40 t= 8.18 mm
- ۸ inch Sch 60 t=10. 53
- قانون دوم: به منظور سهولت در کاربری تجارت کلاسه های رایج ضخامت به نامهای زیر عنوان می شوند:
- Standard : STD
- Extra Standard: XS
- Double Extra standard : XXS Sch>160
نکته: به لوله های ضخامت بالا نظیر Sch 120,140,160,XXS لوله های Heavy Wall نیز گفته می شود.
- قانون سوم :
- تا سایز ۱۰ ≥NPSاینچ کلاسه های ضخامت STD و Sch 40یکسان هستند.
برای سایزهای بالاتر از ۱۰ اینچ تمامی لوله ها با کلاسه ضخامت STD دارای ضخامت ۹٫۵۳mm (3/8 inch) خواهند بود. مثال:
- ۶ inch Sch 40 = STD , t=7.11
- ۱۰ inch Sch40 = STD , t=9.27
- ۱۲ inch Sch STD , t= 9.53
- قانون چهارم:
- تا سایز ۸ ≥NPS اینچ کلاسه های ضخامت XS و Sch 80 یکسان هستند.
- برای سایزهای بالاتر از ۸ اینچ تمامی لوله ها با کلاسه ضخامت XS دارای ضخامت ۱۲٫۷mm (1/2 inch ) خواهند بود. مثال:
- ۶ inch Sch 80 =Sch XS , t=10.97
- ۱۰ inch Sch 60 =Sch XS , t= 12.7
- ۱۲ inch Sch 80 =Sch XS , t=12.7
نکته اول: تنها برای سایز ۱۰ اینچ کلاسه ضخامت XS برابر Sch 60 است.
نکته دوم : کلاسه ضخامت XXS تنها تا سایز ۱۲ inch وجود دارد.
تیوب چیست؟
- تیوبها معمولا برای کاربردهای انتقال حرارت و فشارهای بالا و دمای بالا به کار برده می شوند و نسبت به خزش مقاوم اند. از تیوبها در بویلرها، کوره های نفتی، مبدلهای حرارتی استفاده می شود.
- تیوبها بدون درز بوده و معمولا تا سایز ۱۲ اینچ ساخته می شود.
- تیوبها دارای طول مشخصی نمی با شند در حالی که لوله دارای طولی مشخص می باشد.
- ضخامت تیوبها در سرتاسر طول تیوب یکسان می باشد در حالی که ضخامت لوله ها در امتداد طول آنها دارای تلرانس ابعادی می باشد.
نمونه تیوبهای رایج در صنعت عبارتند از:
ASTM A178 |
Specification for Electric-Resistance-Welded Carbon Steel and Carbon-Manganese Steel Boiler and Superheater Tubes |
ASTM A179 |
Specification for Seamless Cold-Drawn Low-Carbon Steel Heat-Exchanger and Condenser Tubes |
ASTM A192 |
Specification for Seamless Carbon Steel Boiler Tubes for High-Pressure Service |
ASTM A209 |
Specification for Seamless Carbon-Molybdenum Alloy-Steel Boiler and Superheater Tubes |
ASTM A210 |
Specification for Seamless Medium-Carbon Steel Boiler and Superheater Tubes |
مشخصات تیوبها
- قطر اسمی تیوبها با قطر خارجی آنها یکسان است.
مثال :تیوب ¾ اینچ دارای قطر خارجی OD¾ است یا تیوب ۶ اینچ دارای قطر خارجی ۶ اینچ می باشد.
- کلاسه ضخامت تیوبها با BWG (Birmangham Wire Gauge) مشخص می شود.
- گیج تیوبها از ۰۰ دو صفر ( بیشترین ضخامت، ۹mm )شروع می شود و به ۳۶ ( کمترین ضخامت ۰٫۱mm) خاتمه می یابد.
- با افزایش BWG ( گیج تیوب ) ضخامت تیوب کم می شود.( بر عکس Sch در لوله ها)
مثال:
- ۶ inch tube BWG 12, t=2.76mm
- ۶incn tube BWG 16 , t=1.65mm
۵٫ BWGمستقل از قطر تیوبها می باشد. به عبارت دیگر چند تیوب با قطر متفاوت ولی BWGیکسان دارای ضخامت یکسان می باشند. مثال
- ۶ inch tube ,BWG 22 , t= 0.711 mm
- ۸ inch tube BWG 22 , t= 0.711 mm
- ½ inch tube ,BWG 22, t= 0.711 mm
۶٫ OD تیوب مانند لوله همیشه ثابت است. یک تیوب با قطر ثابت ( مثلا ۲ اینچ ) و گیجهای متفاوت دارای قطر ثابت ( ۲ اینچ ) می باشد. به عبارت دیگر با افزایش ضخامت تیوب ( کاهش گیج) IDتیوب کاهش می یابد ولی قطر خارجی آن ثابت است. مثال:
- ۱ inch tube BWG 20, t= 0.89 mm, OD=1 inch, ID=0.930 inch
- ۱ inch tube BWG 12 , t= 2.76 mm, OD= 1 inch, ID=0.782 inch
تهیه و تنظیم : ابراهیم خیر-مهندس بازرس فنی-شرکت نفت فلات قاره – منطقه بهرگان